Tag Archief van: orgel

Verschueren-orgel (1964) in Den Haag gerestaureerd

In 2023-2024 is het Verschueren-orgel van de Christus Triumfatorkerk in Den Haag gerestaureerd. Het orgel werd in 1964 opgeleverd als opus 596 en valt als waardevol onderdeel van een rijksmonument mede onder de bescherming. Namens de Commissie Orgelzaken van VKB Kerkrentmeesters was Jaap Jan Steensma als adviseur bij de restauratie betrokken. Het werk werd uitgevoerd door de Verschueren Orgelbouw te Ittervoort. Het instrument is opnieuw in gebruik genomen op zaterdag 9 maart 2024, met een toelichting door Jaap Jan Steensma en een orgelbespeling door organisten Roelfien Folkersma, Christian Hutter, Martijn Pranger en Joël Boone.

Het Nieuwe Instituut, collectie Architectenbureau Drexhage, Sterkenburg, Bodon & Venstra / Archief, inv.nr. DSBVf130.

Een bijzonderheid is dat het uiterlijk werd ontworpen door architect Geert Drexhage (1914-1982), wiens archief bewaard wordt in Het Nieuwe Instituut in Rotterdam. Hier werd ook de oorspronkelijke ontwerptekening van het orgel gevonden. Op deze tekening is te zien dat de speeltafel van het orgel (de plaats vanwaar de organist het instrument ‘bedient’) aanvankelijk ver van de orgelkasten geplaatst hadden moeten worden, zodat de organist vanachter het orgel ook aanwijzingen zou kunnen geven aan een zangkoor.

Ontwerptekening van het orgel, Geert Drexhage, 1961.

Gedurende de voorbereiding is besloten het instrument anders uit te voeren dan vooraf was bedacht. Het belangrijkste verschil, dat grote invloed had op de technische aanleg en – in het verlengde daarvan – op het uiterlijk, was het besluit het orgel niet te voorzien van een electrische speeltractuur, maar van een mechanische. Om een en ander technisch mogelijk te maken, werden de kasten naast elkaar geplaatst, in plaats van ‘trapsgewijs’. De mechanieken kwamen in een koker te liggen, die in de lengte onder de orgelkasten ligt (in de lange poot van de ‘gekantelde hoofdletter-L’, zoals op de foto hierboven te zien).

De keuze voor de orgelmaker Verschueren, alsook de keuze voor een mechanische speeltractuur is exemplarisch voor de koerswijziging die in de jaren 1960 werd ingezet door de adviescommissie van de Gereformeerde Organistenvereniging.

Tijdens het werk stond het behoud van monumentale waarden, inclusief de oorspronkelijke intonatie, voorop. Bijzondere aandacht ging uit naar de elektrische registertractuur (de slepen worden bediend door elektromoren). De restauratie van het orgel werd mede mogelijk gemaakt dankzij een bijdrage van Het Cultuurfonds.

 

Dit bericht werd eerder gepubliceerd op orgeladvies.nl.

Excursie naar de Pieterskerk, Utrecht

Zaterdag 18 november 2023, 20.00 uur

De Utrechtse Pieterskerk is het oudste kerkgebouw van de stad. Met gek genoeg een hartstikke nieuw uitziend orgel. In een tijd waarin orgelmakers zich oriënteerden op oude orgelbouw, wilden de ontwerpers van dit orgel een eigen geluid laten horen. 

Tijdens een excursie van de Historische Vereniging Oud Utrecht zal orgeladviseur Jaap Jan Steensma vertellen over de vroegere orgels van de Pieterskerk en over de achtergronden en bijzonderheden van het huidige instrument. Organist Dick Duijst zal het orgel demonstreren aan de hand van muziekvoorbeelden en improvisaties. De presentatie duurt een uurtje. Na afloop is er een drankje en gelegenheid het orgel van dichtbij te zien. 

Vanwege de catering is het fijn als mensen zich via DEZE LINK vooraf willen opgeven. 

Het Pels-orgel (1968) in de Pieterskerk.

Een tipje van de sluier…

Het orgel werd ontworpen door ingenieur P. Kluyver (1909-1992), toenmalig hoofd van de Provinciale Planologische Dienst in Utrecht en gebouwd door Bernard Pels & Zn. uit Alkmaar. Uit onderzoek van Jaap Jan Steensma in Het Utrechts Archief en in het orgelarchief van de Universiteitsbibliotheek Utrecht is gebleken dat ook de bekende en omstreden orgeldeskundige mr. Arie Bouman bij het ontwerp betrokken is geweest. 

In 1965 werd eerst een schets gedeeld, die later dat jaar werd omgewerkt tot een voorlopig ontwerp. De verschillen zijn groot. Het orgel is, na verdere aanpassingen, uitgevoerd in lijn met het ontwerp rechts.

Aanleiding

De directe aanleiding voor de excursie is het feit dat het orgel vorig jaar is gerestaureerd door Elbertse Orgelmakers. Bij die gelegenheid zijn op het Bovenwerk de registers Sifflet 1’ en Nasard 1 1/3’ opgeschoven tot resp. Octaaf 2’ en Nasard 2 2/3’. De Vioolregaal 8’ is vervangen door een Basson-Hobo 8’; het afkomende register wordt bij het orgel bewaard. Klankmatige wijzigingen aan het orgel, in 1988 aangebracht in de Prestant 8’ (Hoofdwerk) en de Mixtuur (zowel Hoofdwerk als Bovenwerk), zijn bij de laatste restauratie ongedaan gemaakt. 

De restauratie werd mede mogelijk gemaakt dankzij een bijdrage van het Cultuurfonds, afdeling Utrecht.

In 1978 presenteerde Pels & Van Leeuwen een langspeelplaat om het 75-jarig bestaan van het bedrijf te vieren. De line-up, met organisten Feike Asma en Louis Toebosch, was heel bijzonder. Allebei golden ze als grootheden op orgelgebied, maar stilistisch waren ze totaal verschillend. Je zou denken dat Pels & Van Leeuwen hiermee de veelzijdigheid van het orgeltype wilde benadrukken.

 

Front van Standaart-orgel in hotel The Church gerestaureerd

In de Lutherse Kerk van Arnhem zit sinds kort het boutique-hotel en restaurant The Church. Een toepasselijke naam voor een uniek gebouw. In dat gebouw staat nog altijd het orgel dat de Rotterdamse orgelmaker Adriaan Standaart er in 1913 voor maakte.

De grootste pijpen van het orgelfront (de voorkant) begonnen te verzakken. Niet alleen zag dat er slecht uit; de pijpen vormden ook een gevaar voor het binnenwerk van het instrument en de omgeving. In opdracht van betrokken particulieren zijn ze daarom kortgeleden gerestaureerd door Orgelmakerij Pels & Van Leeuwen. De gelegenheid werd aangegrepen een bouwhistorisch onderzoek te laten doen door orgeldeskundige Jaap Jan Steensma.

The Church gezien vanuit het orgel.

Jaap Jan maakte een verslag waarin de archivalia en publicaties een beeld vormen van hoe het Standaart-orgel destijds klonk en werd gewaardeerd. Ook bleken de wijzigingen goed te traceren. Uit een inventarisatie van het pijpwerk bleek bovendien dat veel van het oorspronkelijke pijpwerk nog is bewaard. Dat is niet vanzelfsprekend: na ±1945 werd de naam van orgelmaker Standaart vereenzelvigd met orgelbouw van lage kwaliteit uit het Interbellum en crisistijd. Het orgel van de Lutherse Kerk Arnhem blijkt echter een instrument te zijn dat nog dateert van voor de Eerste Wereldoorlog, en dat bovendien van hoge kwaliteit is.

Dankzij de verwijderde pijpen viel er daglicht in het orgel. JJ maakte een foto met zijn arm uit het orgel stekend; op de voorgrond het register Cornet.

In 1952 maakte het orgel een vernieuwing door niet goed paste bij het romantische karakter van het orgel. Enkele decennia later liet de Lutherse Kerk een tweede orgel bouwen, waarna Standaart-orgel als tijdscapsule in het gebouw bleef stilstaan. En in die toestand staat het instrument er nog steeds. Onbespeelbaar, ja, maar het is er tenminste nog.

En het belooft nog wat… Als het lukt dit orgel ooit weer te restaureren, dan kan in Arnhem het fin de siècle weer tot klinken komen!

Het eindresultaat. Foto: Rochus van Rumpt; orgelmakerij Pels & Van Leeuwen.

Bij David op het Dom-orgel

Op 22 juni is het grote Gebr. Bätz-orgel (1831) in de Utrechtse Domkerk geïnspecteerd op houtworm. De inspectie was onderdeel van een groter onderzoek naar het kerkinterieur.

Daarbij is vastgesteld dat zich in het kabinet-orgel van Gideon Thomas Bätz (1796) actieve houtworm begint. Dit orgel wordt op korte termijn behandeld.

Het grote Bätz-orgel van de Dom lijkt gelukkig niet te zijn aangetast. Wel zijn binnen een aantal jaar grotere werkzaamheden aan het orgel noodzakelijk, o.a. in verband met optredende windlekkages en vervuiling.

Het onderzoek naar houtworm werd uitgevoerd door Jeroen van Koolwijk van Koolwijk Meubelrestauratie. Jaap Jan Steensma is als orgeladviseur van de Protestantse Gemeente Utrecht betrokken bij onderhoud en instandhouding van de orgels in de Domkerk.

Boven op het orgel in de Utrechtse Domkerk staat een beeld van Koning David. Wat heeft hij een uitzicht!

Heilige Huisjes: Gebedshuizen in Rotterdam 8 t/ 11 juni

,

Vanaf 8 juni zetten de gebedshuizen van Rotterdam hun deuren wagenwijd open met een verrassend en veelzijdig publieksprogramma. Heilige Huisjes Rotterdam verenigt kerkgebouwen, synagogen, moskeeën en tempels in een uniek stadsfestival om inwoners en cultuurliefhebbers religieus erfgoed op een andere wijze te laten ervaren. Door het aanbieden van een breed programma wil het festival bestaande structuren versterken en nieuwe verbindingen tot stand brengen tussen bewoners en beheerders.

Ook het orgel is tijdens het festival vertegenwoordigd! In de Laurenskerk zijn er bijvoobeeld twee Orgel Fusion concerten te beluisteren door Matthijs van der Wilt & duo Bzaka and the Owlgod (13.30u.) en door Monica Akihary & Geerten Liefting  (14.30u.).

Voor de kinderen!

Voor de kinderen presenteert Jaap Jan twee workshops rond het Doe-Orgel. De eerste begint om 11.00u., de tweede om 12.00u.

Orgelconcerten Waalse Kerk Leiden

Lees meer

Het ‘grote’ orgel en oude (koor)muziek

Er zijn veel praktische redenen te verzinnen om bij het organiseren van concerten met oude muziek te kiezen voor een kistorgel. Zo’n orgel is klein en transportabel, je kunt het makkelijk in een andere stemming zetten en je kunt als organist midden in het koor of ensemble gaan zitten. Jaap Jan en Hester hebben daarom ook hun eigen kistorgel.

Klank gaat voor. Toch?

Maar toch, voor wie geeft om klankkwaliteit (want is dat niet waar het om gaat in de muziek), is een ‘echt’ orgel superieur. In een goed orgel heeft het pijpwerk de lengte die het van nature nodig heeft, en hoeft het niet -bij wijze van spreken- in een kist te worden opgepropt en dubbelgevouwen. Een normale open orgelpijp van 8 voet (klinkende lengte: 2.40 meter), moet de ruimte hebben om tot klinken te komen. En dat past niet in een kist. Bovendien klinkt een orgelpijp van orgelmetaal (lood en tin) in veel muziek beter dan het geluid van fluitiger klinkende houten pijpen.

Erfgoed

Er is nog een belangrijke reden waarom een echt orgel zo mooi is. Veel oude kerken in Nederland hebben namelijk nog oude orgels. Allemaal hebben ze hun eigen, unieke klank. Dat erfgoed moet tot klinken komen! Het kan je echt kippenvel geven, als je muziek van Bach zingt, of Haydn of Händel bij de klanken van een orgel dat al 200 jaar lang op een bepaalde plek van betekenis is geweest. Je voelt dan als het ware de band met de locatie en je eigen plaats in de tijd.

Betekenis van de Bachvereniging

Het lijkt echter wel alsof het de laatste tijd meer gangbaar wordt om ‘echte’ orgels te gebruiken bij concerten met oude muziek. Ongetwijfeld heeft dirigent als Jos van Veldhoven (voorheen Nederlandse Bachvereniging) hiervoor belangrijk werk verricht. Je kunt immers eindeloos praten, argumenten afwegen en uitwisselen, uiteindelijk gaat het erom dat het resultaat overtuigt. En dat doet het! Kijk maar eens naar de All of Bach-opname van BWV 29 (‘Wir danken dir, Gott, wie danken dir’) vanuit de Martinikerk Groningen, met Leo van Doeselaar aan het orgel:

 

Tips vanuit ervaring

Als duo dirigent-organist of zangeres-organist hebben Hester en Jaap Jan samen heel veel vlieguren gemaakt. Het op-elkaar-ingespeeld-zijn is de beste garantie bij het succesvol gebruik van een orgel dat op afstand kan staan. Daarnaast moet je als organist op een groot orgel flexibel zijn en snel kunnen reageren op aanwijzingen van ‘beneden’.

Naast die kwaliteiten die te maken hebben met samenspelen, moet er overeenstemming zijn over het ‘materiaal’. Een groot orgel kan niet voor een concert worden omgestemd. De aanwezige toonhoogte is dus een gegeven en daarover moet je duidelijk communiceren. Musici die serieus zijn en wat kunnen, kunnen zich, als er even de tijd voor genomen wordt, doorgaans goed aan een (iets) andere toonhoogte aanpassen. Het combineren van sommige houtblazers met een te lage stemtoonhoogte is echter een heel belangrijke potentiële no-go. Controleer dus expliciet of er bijvoorbeeld hoboïsten meedoen, en controleer de toonhoogte van het te gebruiken orgel.

Een andere noodzakelijkheid is het kunnen zien en horen. Vaak is het voldoende een spiegel neer te zetten. Bij grote orgels zit de organist soms achter het orgel, of tussen twee orgelcompartimenten in. Dan kan het enorm helpen om een snelle camera en koptelefoon te gebruiken. Kies er niet te snel voor, maar alleen als het anders echt niet gaat.

Voorbeelden

In december 2022 werkte Jaap Jan met Kamerkoor 4bij4 onder leiding van dirigent Samuel Reid Navarro. Op het programma stond de Messe de Minuit van Marc-Antoine Charpentier (1643-1704). Dit werk kwam prachtig tot zijn recht in de kapel van Fort Blauwkapel, waar een orgel staat van Jacobus van Eynde uit 1711. Het gaat hier om een Zuid-Nederlands, op de Franse stijl georiënteerd instrument, dat dateert uit ongeveer de tijd van Charpentier! Hoe gaaf is dat wel niet!? Hoewel het Van de Eynde-orgel aan de achterzijde wordt bespeeld, was het in deze ruimte prima mogelijk te communiceren via de zelf meegebrachte spiegel.

Ook het Verhofstadt-orgel (1719) in de Culemborgse Barbarakerk wordt aan de achterzijde bespeeld. Voor Hesters eindexamen Koordirectie kozen we er echter voor om van muziekvrienden een audio-/video-set te lenen. Op die manier lukte het muzikaal gelijk te blijven met het koor en barok-orkest beneden in de kerk.

Op 17 februari speelde Jaap Jan op het grote Naber-orgel In de Joriskerk in Amersfoort in Haydn’s Nelson Mis tijdens het eindexamen van koordirigent Pieta Maayeshi. De Joriskerk beschikt over eigen beeld- en geluidsmateriaal dat garant staat voor uitstekend contact. Het orkest was vooraf op de hoogte gebracht van de iets lagere stemtoonhoogte van het Naber-orgel en had zich hierop ingesteld. Stemming en intonatie waren dan ook geen probleem.

Jaap Jan bespeelt het Verhofstadt-orgel in de Grote of Barbara-kerk in Culemborg tijdens het eindexamen op 1 juli 2022. Foto: Petra Nuria.

 

Luisteren en zelf doen

Luister zelf eens hoe mooi het klonk, met het Culemborgse Verhofstadt-orgel temidden in het barok-orkest. Op de opname zingen de kinderen en volwassenen van het Kathedrale Koor Utrecht het ‘Gloria in excelsis Deo’ uit de Missa Omnium Sanctorum van Jan Dismas Zelenka (1679-1745) onder leiding van Hester. De opname is gemaakt door Hesters vader Jack Westra.

 

Heb je vragen over orgelgebruik bij samenspelen? Bel dan even naar Jaap Jan of stuur hem een mailtje!