Het ‘grote’ orgel en oude (koor)muziek

Er zijn veel praktische redenen te verzinnen om bij het organiseren van concerten met oude muziek te kiezen voor een kistorgel. Zo’n orgel is klein en transportabel, je kunt het makkelijk in een andere stemming zetten en je kunt als organist midden in het koor of ensemble gaan zitten. Jaap Jan en Hester hebben daarom ook hun eigen kistorgel.

Klank gaat voor. Toch?

Maar toch, voor wie geeft om klankkwaliteit (want is dat niet waar het om gaat in de muziek), is een ‘echt’ orgel superieur. In een goed orgel heeft het pijpwerk de lengte die het van nature nodig heeft, en hoeft het niet -bij wijze van spreken- in een kist te worden opgepropt en dubbelgevouwen. Een normale open orgelpijp van 8 voet (klinkende lengte: 2.40 meter), moet de ruimte hebben om tot klinken te komen. En dat past niet in een kist. Bovendien klinkt een orgelpijp van orgelmetaal (lood en tin) in veel muziek beter dan het geluid van fluitiger klinkende houten pijpen.

Erfgoed

Er is nog een belangrijke reden waarom een echt orgel zo mooi is. Veel oude kerken in Nederland hebben namelijk nog oude orgels. Allemaal hebben ze hun eigen, unieke klank. Dat erfgoed moet tot klinken komen! Het kan je echt kippenvel geven, als je muziek van Bach zingt, of Haydn of Händel bij de klanken van een orgel dat al 200 jaar lang op een bepaalde plek van betekenis is geweest. Je voelt dan als het ware de band met de locatie en je eigen plaats in de tijd.

Betekenis van de Bachvereniging

Het lijkt echter wel alsof het de laatste tijd meer gangbaar wordt om ‘echte’ orgels te gebruiken bij concerten met oude muziek. Ongetwijfeld heeft dirigent als Jos van Veldhoven (voorheen Nederlandse Bachvereniging) hiervoor belangrijk werk verricht. Je kunt immers eindeloos praten, argumenten afwegen en uitwisselen, uiteindelijk gaat het erom dat het resultaat overtuigt. En dat doet het! Kijk maar eens naar de All of Bach-opname van BWV 29 (‘Wir danken dir, Gott, wie danken dir’) vanuit de Martinikerk Groningen, met Leo van Doeselaar aan het orgel:

 

Tips vanuit ervaring

Als duo dirigent-organist of zangeres-organist hebben Hester en Jaap Jan samen heel veel vlieguren gemaakt. Het op-elkaar-ingespeeld-zijn is de beste garantie bij het succesvol gebruik van een orgel dat op afstand kan staan. Daarnaast moet je als organist op een groot orgel flexibel zijn en snel kunnen reageren op aanwijzingen van ‘beneden’.

Naast die kwaliteiten die te maken hebben met samenspelen, moet er overeenstemming zijn over het ‘materiaal’. Een groot orgel kan niet voor een concert worden omgestemd. De aanwezige toonhoogte is dus een gegeven en daarover moet je duidelijk communiceren. Musici die serieus zijn en wat kunnen, kunnen zich, als er even de tijd voor genomen wordt, doorgaans goed aan een (iets) andere toonhoogte aanpassen. Het combineren van sommige houtblazers met een te lage stemtoonhoogte is echter een heel belangrijke potentiële no-go. Controleer dus expliciet of er bijvoorbeeld hoboïsten meedoen, en controleer de toonhoogte van het te gebruiken orgel.

Een andere noodzakelijkheid is het kunnen zien en horen. Vaak is het voldoende een spiegel neer te zetten. Bij grote orgels zit de organist soms achter het orgel, of tussen twee orgelcompartimenten in. Dan kan het enorm helpen om een snelle camera en koptelefoon te gebruiken. Kies er niet te snel voor, maar alleen als het anders echt niet gaat.

Voorbeelden

In december 2022 werkte Jaap Jan met Kamerkoor 4bij4 onder leiding van dirigent Samuel Reid Navarro. Op het programma stond de Messe de Minuit van Marc-Antoine Charpentier (1643-1704). Dit werk kwam prachtig tot zijn recht in de kapel van Fort Blauwkapel, waar een orgel staat van Jacobus van Eynde uit 1711. Het gaat hier om een Zuid-Nederlands, op de Franse stijl georiënteerd instrument, dat dateert uit ongeveer de tijd van Charpentier! Hoe gaaf is dat wel niet!? Hoewel het Van de Eynde-orgel aan de achterzijde wordt bespeeld, was het in deze ruimte prima mogelijk te communiceren via de zelf meegebrachte spiegel.

Ook het Verhofstadt-orgel (1719) in de Culemborgse Barbarakerk wordt aan de achterzijde bespeeld. Voor Hesters eindexamen Koordirectie kozen we er echter voor om van muziekvrienden een audio-/video-set te lenen. Op die manier lukte het muzikaal gelijk te blijven met het koor en barok-orkest beneden in de kerk.

Op 17 februari speelde Jaap Jan op het grote Naber-orgel In de Joriskerk in Amersfoort in Haydn’s Nelson Mis tijdens het eindexamen van koordirigent Pieta Maayeshi. De Joriskerk beschikt over eigen beeld- en geluidsmateriaal dat garant staat voor uitstekend contact. Het orkest was vooraf op de hoogte gebracht van de iets lagere stemtoonhoogte van het Naber-orgel en had zich hierop ingesteld. Stemming en intonatie waren dan ook geen probleem.

Jaap Jan bespeelt het Verhofstadt-orgel in de Grote of Barbara-kerk in Culemborg tijdens het eindexamen op 1 juli 2022. Foto: Petra Nuria.

 

Luisteren en zelf doen

Luister zelf eens hoe mooi het klonk, met het Culemborgse Verhofstadt-orgel temidden in het barok-orkest. Op de opname zingen de kinderen en volwassenen van het Kathedrale Koor Utrecht het ‘Gloria in excelsis Deo’ uit de Missa Omnium Sanctorum van Jan Dismas Zelenka (1679-1745) onder leiding van Hester. De opname is gemaakt door Hesters vader Jack Westra.

 

Heb je vragen over orgelgebruik bij samenspelen? Bel dan even naar Jaap Jan of stuur hem een mailtje!

 

 

Diminuties in Koormuziek

Het toevoegen van eigen versieringen en zelfbedachte ‘loopjes’ was een belangrijk gebruik in oude muziek. Deze toevoegingen worden ‘diminuties’ genoemd. De naam is goed te verklaren vanuit het Italiaans: diminuire betekent ‘verminderen’. Diminuties verminderen de notenwaarde van de oorspronkelijke noot en hebben zelf kleinere notenwaarden dan de noot die ze vervangen.

Het lijkt ingewikkeld, maar het principes is simpel. Kijk maar eens naar het voorbeeld dat Riccardo Rognoni gaf in het tweede deel van Il Vero Modo di Diminvere (Venetië 1592). In Rognoni’s voorbeeld staat een muzikale formule die ‘cadens’ genoemd werd. De belangrijkste noot in de cadens, aangegeven met de rode pijl, wordt vervolgens versierd met de diminuties die zijn aangegeven met rode vierkantjes.

Rognoni – Cadentie Maggior in Il Vero Modo di Diminvire, deel II 1592

 

Dit is een eenvoudig voorbeeld om het principe duidelijk te maken, maar in de zestiende en zeventiende eeuw zijn er boeken vol geschreven over de kunst van het diminueren. Rognoni zelf geeft al veel voorbeelden die ook steeds complexer worden.

Het invoegen diminuties gebeurde  zowel in solomuziek als in muziek voor ensemble, zowel in vocale als in instrumentale muziek. Bovendien waren ze meestal geïmproviseerd.

Diminuties in koormuziek?

Misschien is het vanwege die rol van improvisatie dat musici van nu het vaak lastig vinden om diminuties te maken. Zeker in uitvoeringen van vocale muziek hoor je koren en ensembles vooral ‘zingen wat er staat’. Daarmee blijft een heel stuk creatieve potentie onbenut.

Als koordirigent wil Hester de creatieve mogelijkheden van zangers en ensembles benutten en verder helpen te ontwikkelen. In het programma Omaggio ai madrigali, dat zij ontwikkelde voor en in samenwerking met Hollands Vocaal Ensemble in Amsterdam, liet zij de zangers daarom eigen diminuties maken op het madrigaal Ancor che col partire van Cipriano de Rore (1515/’16-1565). Ditzelfde muziekstuk werd al in de zestiende eeuw veel als voorbeeld gebruikt om te laten zien hoe je precies diminuties kon maken.

Hoe is dat nu, samen diminuties maken?

Door aan te sluiten bij die oude praktijk, worden zangers uitgedaagd om op dezelfde creatieve manier om te gaan met oude muziek als de zangers en componisten van destijds. Zoiets is spannend in het begin, maar met een beetje oefenen kan iedereen zijn eigen variant maken.

Het diminueren kan bovendien helpen bij het repetitieproces. Deze manier van omgaan met de muziek dwingt je namelijk na te denken over de muzikale richting van samenklinkende melodieën. Zo kun je beter in contact komen met de structuur van een compositie.

Bovendien ben je er als koorzanger extra op gebrand om in je klank, ritme en intonatie ondersteunend en dienend te zingen. Het is namelijk best een kwetsbare setting, als één van je collega-zangers zijn versie van een gediminueerd madrigaal presenteert!

Tijdens de concerten in Vleuten en Amsterdam in januari 2023, presenteerde twee van de koorleden hun versie van het gediminueerde madrigaal. In de toekomst hoopt Hester de werkmethode vaker te gebruiken.

Hollands Vocaal Ensemble na het concert in Engelse Kerk Amsterdam, 22 januari 2023

Wie mee wil zingen in Hollands Vocaal Ensemble kan een kijkje nemen op de website. Wie geïnteresseerd is in een les of cursus van Hester, kan via deze link een mailtje sturen.

Titelpagina van Riccardo Rognoni’s Il Vero Modo di Diminvire (deel 2), 1592

Muziek bij Kloostermaal Speciaal

Klooster Nieuw Sion is een herbestemde voormalige cisterciënzerabdij in Diepenveen. Na het vertrek van de monniken is het opnieuw een plaats geworden waar mensen de stilte opzoeken. In het ‘klooster-nieuwe-stijl’ kun je overnachten, eten, concerten bezoeken; je kunt er wandelen, stilte vinden en bidden.
Eén van de initiatieven van het klooster is het Kloostermaal Speciaal. Op 28 april zijn Hester en Jaap Jan Steensma-Westra en Annelies Steensma er te gast om te zorgen voor de muziek bij het kloostermaal. De bezetting van het ensemble is bijzonder: Hester (sopraan) en Jaap Jan (orgel) zijn getrouwd en Annelies (viool) is de zus van Jaap Jan.

Programma: Feestelijk Barok…

In de weken na Pasen blijft de feeststemming in Klooster Nieuw Sion nog even hangen. De zondagen na Pasen kregen in de christelijke traditie mooie namen. ‘Jubilate’ bijvoorbeeld: jubelt. Of ‘Cantate’: zingt!
De feestelijke karakters zijn te horen in prachtige barokke aria’s voor sopraan en solo-viool. Bijvoorbeeld in ‘Singet dem Herrn ein neues Lied’ van Dietrich Buxtehude (1637-1707). Deze componist werd door de jonge Bach zó bewonderd, dat hij er een voetreis van 400 kilometer voorover had, vervolgens veel te lang wegbleef en zichzelf op die manier in de nesten werkte. Naast Buxtehude klinkt er daarom ook muziek van de grote Bach zelf.

…en gregoriaans

Als dirigent van het Kathedrale Koor Utrecht heeft Hester een bijzondere affiniteit met het gregoriaans. Het dan een buitenkansje, als je mag zingen in een oud klooster!
Naast de feestelijk klinkende barokmuziek zal Hester het programma daarom versieren met een gregoriaans gezang. Zo komen in Klooster Nieuw Sion nog één keer de klanken tot leven van weleer.

Meer weten en opgeven

Het Kloostermaal begint om 18.30 uur. Het aansluitende concert is om 20.30 uur en duurt maximaal een uurtje. Opgeven voor het diner en/of concert kan op de website van Nieuw Sion.

Foto: Jos Kuklewski

‘Biber-Passion’ op Goede Vrijdag

Veel mensen luisteren de week voor Pasen naar ‘Passie-muziek’: muziek die gaat over het lijden en stervan van Jezus Christus. De Matthäus Passion van Johann Sebastian Bach is wel het bekendste voorbeeld.

In de Torenpleinkerk in Vleuten klinkt op vrijdagmiddag 15 uur een wel heel bijzondere Passie. Barokviolist Antoinette Lohmann speelt dan spectaculaire vioolsonates van Heinrich Biber (1644-1704), die samen een muzikaal Passie-verhaal vormen. Tussen de sonates door wordt het verhaal gelezen, zodat tekst en muziek zo goed mogelijk op elkaar aansluiten.

“Voor ieder stuk een andere viool”

Voor Antoinette Lohmann, o.a. docent barokviool aan de conservatoria van Amsterdam en Utrecht, is het spelen van Biber’s sonates een hoogtepunt. Ze is dol op zijn muziek: “Biber’s composities hebben echt bijgedragen aan de ontwikkeling van de viooltechniek, in een tijd dat de viool nog een vrij nieuw instrument was.” Daar komt nog bij dat alle sonates zijn geschreven voor een anders gestemde viool. “Ik moet die dag op stap met vijf violen; voor ieder stuk een andere viool!”

Antoinette neemt een wel heel indrukwekkende vioolkist mee!

Samenstelling

Natuurlijk is ‘Biber Passion‘ geen bestaande naam, maar een knipoog naar de Nederlandse tradities naar Passies te luisteren. We hebben deze Passie samengesteld uit vijf sonates, afkomstig uit een uitgebreider, prachtig handschrift dat Biber opdroeg aan zijn broodheer bisschop Max Gandolph. Helaas ontbreekt de titelpagina van het manuscript, waardoor de officiële titel van de sonates niet bekend is. Meestal worden de werken ‘de’ Rozenkrans Sonates genoemd, maar de naam Mysterie Sonates komt ook veel voor. De Biber-Passie is een presentatie van de vijf sonates over de droevige geheimen van de rozenkrans: Christus op de Olijfberg, de Geseling, de Doornenkroon, de Kruisdraging en de Kruisiging.

Gravures bij de Rozenkrans Sonates: droevige geheimen.

Waar en wanneer…

  • Vrijdag 7 april 2023, 15 uur
  • Torenpleinkerk Vleuten, Schoolstraat 5
  • Toegang gratis, bij de uitgang collecte

…en verdere weetjes

  • Antoinette gebruikt 5 verschillend gestemde violen.
  • Jaap Jan gebruikt het monumentale Bätz-orgel (1809) voor de begeleiding.
  • Het orgel wordt op de ouderwetse manier van wind voorzien door balgentreder Kato Lindberg.
  • Het Passie-verhaal wordt gelezen door de dirigent van de Cantorij van de Torenpleinkerk, Samuel Reid Navarro.
  • Wie het boekje vast wil lezen, kan het hier vinden.

Een kleine try-out voor buurkinderen en buurvolwassenen, met uitleg over orgel en viool. Thuis in Culemborg, zondag 2 april 2023.